Zamek w Człuchowie

Zamek w Człuchowie
	nr rej. A-35/89 z 25.05.1955
Państwo	Polska
Miejscowość	Człuchów
Adres	ul. Kościelna 8
Typ budynku	Zamek krzyżacki
Styl architektoniczny	gotyk
Rozpoczęcie budowy	1325
Ukończenie budowy	1365
Ważniejsze przebudowy	1826-1828
Pierwszy właściciel	Zakon krzyżacki
Obecny właściciel	Muzeum Regionalne w Człuchowie
	Plan budynku;
	Położenie na mapie Polski Zamek w Człuchowie
	Położenie na mapie województwa pomorskiego Zamek w Człuchowie
	Położenie na mapie powiatu człuchowskiego Zamek w Człuchowie
	Położenie na mapie Człuchowa Zamek w Człuchowie
	53°39′50″N 17°21′46″E/53,663889 17,362778
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Zamek człuchowski – zamek krzyżacki położony w Człuchowie, drugi po Malborku pod względem wielkości zamek Zakonu. Był siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego. Rezydował w nim m.in. Konrad von Wallenrode i Ulrich von Jungingen^[1]^[2].

Historia

Od XII w. Człuchów wchodził w skład kasztelanii w Szczytnie, w której od 1299 kasztelanem był wojewoda kaliski Mikołaj z Ponieca. Po aneksji Pomorza Gdańskiego w 1308 synowie kasztelana Mikołaja sprzedali Człuchów Zakonowi Krzyżackiemu, który po 1340^[a] wybudował w Człuchowie zamek dla ochrony szlaku prowadzącego z krajów niemieckich do Prus. Położona pod osłoną zamku osada rozwijała się szybko i 19 czerwca 1348 otrzymała prawa miejskie. W czasie wojen z Zakonem wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć zamek w 1414 i 1433. Zamek w rękach krzyżackich pozostał do Wojny trzynastoletniej, gdy został opanowany w 1454 przez wojska królewskie. W tym samym roku Krzyżacy próbowali bezskutecznie odbić zamek, a następnie w 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła ataki. Kolejne ataki na zamek przeprowadzono w 1520 w czasie wojny pruskiej, kiedy zamek zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Odtąd zamek był w rękach polskich aż do rozbiorów, a Człuchów od 1466 stał się miastem królewskim. Z ramienia Królestwa Polskiego na zamku rezydował starosta królewski wraz z załogą. Wśród starostów występowali przedstawiciele najsłynniejszych polskich rodów, takich jak Wejherowie, Sanguszkowie i Radziwiłłowie. W 1627 bezskutecznie próbowali zdobyć zamek Szwedzi. W czasach Potopu Szwedzi nie potrafili zająć zamku od wczesnej jesieni 1655 i udało im się to, dopiero gdy wykorzystali zimą zamarznięte wody jeziora, dzięki czemu udało im się wedrzeć na zamkowe mury. Po zakończeniu wojny zamek z powrotem trafił w polskie ręce^[2].

Po I rozbiorze Polski w 1772 zamek został przekazany przez Kazimierza Sorokę władzom pruskim, których działania doprowadziły do jego prawie całkowitego zniszczenia. W latach 80. XVIII w. obniżono lustro jeziora o 4 metry osuszając system fos wokół zamku^[3]. Ołtarz z kaplicy zamkowej wywieziono do kościoła w Chrząstowie, ambonę do Krępska. Po pożarach w latach 1786 i 1793, które zniszczyły drewnianą zabudowę Człuchowa, król pruski Fryderyk Wilhelm II Pruski wydał zgodę na całkowitą rozbiórkę zamku w celu pozyskania materiałów budowlanych na odbudowę miasta^[4]. Rozbiórka trwała do 1811, kiedy ukazało się rozporządzenie rejencji o ochronie ruin zamku. W efekcie po budowli pozostały tylko główna wieża i kamienne mury. W latach 1826–1828 w miejscu kaplicy Zamku Wysokiego wybudowano neogotycki kościół ewangelicki według projektu inspektora budowlanego Salzmanna, który został poprawiony przez Karla Friedricha Schinkela^[5]. W 1842 na przedzamczu zachodnim zlokalizowano cmentarz ewangelicki, który podobnie jak kościół funkcjonował do 1945.^[6]^[7].

Architektura

Zamek w Człuchowie obecnie

Zamek zbudowany został u nasady półwyspu jeziora Słuchów. Składał się z czterech części: Zamku Wysokiego oraz trzech przedzamczy, z których każde w razie potrzeby mogło stanowić samodzielny ośrodek obronny. Każda część zamku otoczona była murem z głazów granitowych i cegieł. Łączyły je mosty zwodzone, przerzucone nad fosami. Zamek posiadał 11 bram i 9 baszt^[1]^[2].

Zamek Wysoki

Założony był na planie kwadratu o boku 47,5 m, posiadał cztery skrzydła, wewnętrzny dziedziniec i wieżę w północno-zachodnim narożniku. Fundamenty i przyziemie zbudowano z kamienia, a mury powyżej z cegły. Znajdowały się w nim pomieszczenia dla rycerzy zakonnych i księży, sypialnie, jadalnie oraz kaplica. Najpotężniejszą jego częścią i jedyną zachowaną w całości jest wieża typu bergfried pierwotnie o wysokości ponad 50 metrów i murze o grubości do 5 metrów. Prowadziło do niej jedno wejście, 16 metrów nad ziemią (dziś wykute u podstawy), z poddasza sąsiedniego skrzydła. W podziemiach wieży znajdowały się lochy dla więźniów i studnia. Sama wieża miała służyć jako miejsce ostatniego oporu załogi w przypadku zdobycia pozostałych części zamku przez nieprzyjaciela. Zamek posiadał gdanisko wysunięte przed skrzydło południowe^[1]^[2]^[7].

Przedzamcze zachodnie

Położone było najbliżej miasta. W jego północno-zachodniej części znajdował się główny wjazd na teren zamku. Broniły go baszty, kwadratowa w północno-zachodnim narożniku i półkolista w zachodnim licu muru. Mieściło stajnie, wartownie, zbrojownię i spichrze.

Podzamcze północne

Nazywane też przygródkiem lub zamkiem średnim, związane było bezpośrednio z Zamkiem Wysokim i otoczone z nim wspólnym murem. Przeznaczone było na wartownie i mieszkania dla części załogi. Łączyło pozostałe części zamku. W XVII w. wzniesiono na nim pałac starostów.

Przedzamcze wschodnie

Posiadało największą powierzchnię. Z jego północno-wschodniego narożnika prowadziła brama na pozostałą część półwyspu (dzisiaj teren parku). Mieściło zabudowania gospodarcze^[8]^[9].

Stan obecny

Osobny artykuł: Muzeum Regionalne w Człuchowie.

Do dziś przetrwały fragmenty murów obronnych i wieża główna. Od 2008 na zamku trwają prace archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie prac odsłonięto dziedziniec i piwnice dawnych skrzydeł Zamku Wysokiego. Odnaleziono 200 tysięcy eksponatów w tym bullę papieża Grzegorza XI i srebrne monety z połowy XVII wieku^[10].

W latach 2008–2015 przeprowadzono adaptację budynku na potrzeby muzeum. W ramach prac zaadaptowano dodatkowe kondygnacje dawnego kościoła ewangelickiego, przebudowano i zagospodarowano wieżę, dziedziniec bramny i dziedziniec zamkowy. W celu udostępnienia obiektu osobom niepełnosprawnym zainstalowano windy. Przebudowany zamek stał się od 2013 siedzibą Muzeum Regionalnego^[11]. Całkowita wartość projektu wyniosła ponad 14,9 mln zł, a dofinansowanie unijne z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego ok. 8 mln zł, czyli 70,5 proc. całkowitych kosztów kwalifikowanych^[2].

W okresie od stycznia do końca sierpnia 2014 zamek odwiedziło 19,7 tys. zwiedzających, a w analogicznym okresie 2015 25,7 tys. osób^[12].

Zobacz też

Wykaz literatury uzupełniającej: Zamek w Człuchowie.

Lasek Luizy

Uwagi

↑ spotyka się daty 1325-1365 por. Jóźwiak i Trupinda 2014 ↓

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Izabela i Tomasz Kaczyńscy - Zamki w Polsce północnej i środkowej - przewodnik. Sport i Turystyka, Warszawa, 1999, s. 263-266, język polski, ISBN 83-7200-448-X
↑ ^a ^b ^c ^d ^e HISTORIA ZAMKU [online], www.muzeumczluchow.pl [dostęp 2023-07-28] (pol.).
↑ Szwankowski 2016 ↓, s. 74.
↑ Szwankowski 2016 ↓, s. 72-74.
↑ Bukal i Dzierżko-Bukal 2014 ↓, s. 68.
↑ Szwankowski 2016 ↓, s. 77-78.
↑ ^a ^b Człuchów [online], www.zamki.pl [dostęp 2023-07-28] (pol.).
↑ Kunzendorf-Smulowska, Kloskowski i Ślaski 1967 ↓, s. 67-74.
↑ Starski i Kurdwanowski 2015 ↓, s. 6-7.
↑ Skarb ukryty w krzyżackim zamku. Archeolodzy znaleźli cenne monety. tvn24.p, 03/08/2017. [dostęp 2017-08-14]. (pol.).
↑ Bukal i Dzierżko-Bukal 2014 ↓, s. 70-71.
↑ Skarb krzyżacki w naszych rękach

Bibliografia

Marian Arszyński: Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1995. ISBN 978-83-231-0625-8.
Grzegorz Bukal, Iwona Dzierżko-Bukal: Zamek w Człuchowie – funkcja zabytku, jako problem konserwatorski. W: Bogusław Szmygin: Wartość funkcji w obiektach zabytkowych. Warszawa: Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Muzeum Pałac w Wilanowie, Politechnika Lubelska, 2014, s. 67-80. ISBN 978-83-940280-0-8.
Marian Fryda: Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1753. Człuchów-Gdańsk: Muzeum Regionalne, Instytut Kaszubski, 2008. ISBN 978-83-912814-7-5.
Sławomir Jóźwiak, Janusz Trupinda. O zamkach konwentualnych państwa zakonnego w Prusach na marginesie najnowszej książki Tomasza Torbusa. „Zapiski Historyczne”. LXXIX (4), s. 174-196, 2014. ISSN 2449-8637.
Konstanty Kościński. Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1748. „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”. 11, s. 184-245, 1904. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Anna Kunzendorf-Smulowska, Edmund Kloskowski, Kazimierz Ślaski: Dzieje Zamku Człuchowskiego. W: Kazimierz Ślaski: Z dziejów Ziemi Człuchowskiej. Poznań-Słupsk: Wydawnictwo Poznańskie, 1967, s. 64-83.
Lustracja województwa pomorskiego, Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII. W: Stanisław Hoszowski: Prusy Królewskie 1564 r.. Gdańsk: 1961.
Michał Starski, Maciej Kurdwanowski. Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w 2008 roku. „Merkuriusz Człuchowski”, s. 4-12, 2008. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie. ISSN 1428-0612.
Michał Starski, Maciej Kurdwanowski. Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w 2009 roku. „Merkuriusz Człuchowski”, s. 2-7, 2010. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie. ISSN 1428-0612.
Michał Starski, Maciej Kurdwanowski: Zamek w Człuchowie. Historia - Architektura - Archeologia. Człuchów-Warszawa: Muzeum Regionalne w Człuchowie, 2015. ISBN 978-83-929474-2-4.
Jerzy Szwankowski: Zamek w Człuchowie w dobie panowania prusko-niemieckiego 1772-1945. W: Krzysztofa Monikowska: Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego od XIV do XX w. Architektura - administracja - polityka. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie, 2016. ISBN 978-83-929474-4-8.

Linki zewnętrzne

[3] spotyka się daty 1325-1365 por. Jóźwiak i Trupinda 2014 ↓

[Izabela_i_Tomasz_Kaczyńscy-1] Izabela i Tomasz Kaczyńscy - Zamki w Polsce północnej i środkowej - przewodnik. Sport i Turystyka, Warszawa, 1999, s. 263-266, język polski, ISBN 83-7200-448-X

[muzeumczluchow-2] HISTORIA ZAMKU [online], www.muzeumczluchow.pl [dostęp 2023-07-28] (pol.).

[CITEREFSzwankowski201674-4] Szwankowski 2016 ↓, s. 74.

[CITEREFSzwankowski201672-74-5] Szwankowski 2016 ↓, s. 72-74.

[CITEREFBukalDzierżko-Bukal201468-6] Bukal i Dzierżko-Bukal 2014 ↓, s. 68.

[CITEREFSzwankowski201677-78-7] Szwankowski 2016 ↓, s. 77-78.

[zamki-8] Człuchów [online], www.zamki.pl [dostęp 2023-07-28] (pol.).

[CITEREFKunzendorf-SmulowskaKloskowskiŚlaski196767-74-9] Kunzendorf-Smulowska, Kloskowski i Ślaski 1967 ↓, s. 67-74.

[CITEREFStarskiKurdwanowski20156-7-10] Starski i Kurdwanowski 2015 ↓, s. 6-7.

[11] Skarb ukryty w krzyżackim zamku. Archeolodzy znaleźli cenne monety. tvn24.p, 03/08/2017. [dostęp 2017-08-14]. (pol.).

[CITEREFBukalDzierżko-Bukal201470-71-12] Bukal i Dzierżko-Bukal 2014 ↓, s. 70-71.

[13] Skarb krzyżacki w naszych rękach

[1]

[2]

[a]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]